In 2017 vond, op initiatief van Stadsdeel West in Amsterdam, een verkenning plaats van het religieuze onderwijs voor kinderen van de moskeeën in het stadsdeel. Enkele moskeeën uitten de behoefte aan ondersteuning bij pedagogische vernieuwing van hun lessen, en aan samenwerking met de gemeente om dit doel te bereiken. De mogelijkheden van de moskeeën zelf hiervoor zijn, door ontbrekende capaciteiten en financiën, vaak beperkt.
Belangrijke bevindingen zijn onder meer dat de scheiding van kerk en staat in Nederland niet absoluut is, dat er een lange traditie bestaat van samenwerking tussen overheden en religieuze organisaties en dat voor specifieke maatschappelijke doeleinden onder voorwaarden de ruimte daarvoor dus ook bestaat. Veel voorbeelden laten dat zien, zoals de samenwerking tussen gemeenten en religieuze organisaties vanwege hun contacten met moeilijk bereikbare en kwetsbare inwoners.
Een belangrijke voorwaarde voor de ondersteuning van zo’n vernieuwingsproces is dat het past binnen de grenzen van de scheiding tussen kerk en staat. Hierover nadenken is van belang, ook omdat religie voor veel mensen een belangrijk onderdeel van hun identiteit vormt. Velen, jong en oud, hechten aan (ondersteuning van) de ontwikkeling daarvan. Religieuze organisaties vormen ook een belangrijke partij in het (pedagogische) middenveld, met vaak een groot bereik, ook onder gezinnen en jeugdigen die kwetsbaar zijn, en soms op afstand staan van reguliere voorzieningen.
Gemeenten kunnen dan ook niet om de vraag heen of en hoe om te gaan met deze organisaties, gezien hun verantwoordelijkheid voor bijvoorbeeld het positief opvoeden en opgroeien van jeugdigen, preventie van problemen als radicalisering en extremisme, en sociale cohesie in de lokale samenleving. Maar er is nog onvoldoende duidelijkheid bij gemeenten over de toepassing en invulling van het beginsel van de scheiding kerk – staat. Het thema roept handelingsverlegenheid en ook weerstand op, mede gezien de toenemende secularisering, polarisatie en het politieke klimaat betreffende de omgang met religie in het algemeen en specifiek de islam.
Omdat de discussie over het contact met religieuze organisaties op veel terreinen speelt, is besloten tot een bredere beschouwing hierover. Deze notitie kan dienen om het debat over de ruimte voor samenwerking met religieuze organisaties te voeden. In het resultaat, neergelegd in deze notitie, dient de innovatie van het moskeeonderwijs als belangrijke casus. Daarnaast worden ook andere voorbeelden onder de loep genomen, zoals de samenwerking met religieuze organisaties in het kader van de WMO en ondersteuning van islamitische ouders tot ‘weerbaar opvoeden’ van kinderen bij toenemende polarisatie en zorgen over radicalisering en extremisme.